”The modern artist is working with space and time, and expressing his feelings rather than illustrating”. Jackson Pollock kan misschien wel als hét boegbeeld van het abstract expressionisme worden gezien. Deze kunststroming was een van de eerste volledig Amerikaanse stromingen die ook van andere landen erkenning kreeg. Een nieuwe stroming is geboren waar de nadruk op de kunstenaar en zijn proces ligt.
Om goed te kunnen kijken naar de werken die representatief zijn voor het abstract expressionisme wil je weten waar het in de kern over gaat en welke kenmerken te herkennen zijn. Daarnaast is plaatsing in de tijd van groot belang. Wat gebeurde er op een bepaald moment in de geschiedenis en wat was de reactie van kunstenaars daarop? Leer het abstract expressionisme kennen en waarderen voor wat het is.
Proces boven product.
Waar staat het abstract expressionisme in de kern voor? Allereerst ligt de nadruk op het proces van de kunstenaar in tegenstelling tot veel andere stromingen. Daar ligt de nadruk vaak op het eindproduct, het kunstwerk wat alle aandacht krijgt en vertelt wat de maker wilde zeggen. In de kern gaat het over het uiten van gevoelens en niet het maken van een afbeelding.
Naast proces versus product speelt het onderbewuste een leidende rol binnen het abstract expressionisme. Contemplatie is een van de kernwoorden. Stilte om een gemeenschappelijke menselijkheid te kunnen overdenken die bevrijd is van individualiteit (S. Little, 2007). Je zou het misschien kunnen vergelijken met wat we nu mindfulness noemen, in het moment zijn zonder te oordelen.
Door bijna meditatief te werk te gaan stelt de kunstenaar zich open. Er wordt vorm gegeven aan de universele emoties die we allemaal van binnen kunnen voelen. Het gaat om het lichamelijke proces waarbij het aanbrengen van verf een uiting van emoties en het onderbewuste. Het eindproduct is wat overblijft na een bevrijdende innerlijke reis.
Groots en expressief.
Als je kijkt naar de schilderijen die vallen onder het abstract expressionisme kun je een onderverdeling maken tussen action painting of colourfield painting. De action in action painting staat voor beweging en het fysieke proces tijdens het schilderen. Colourfield painting kenmerkt zich door schilderijen met grote monochrome vlakken waar een bepaalde stilte in zit.
Een ander kenmerk, volgens S. Little (2007). van deze kunststroming is het formaat van de werken. Er werd gewerkt met grote doeken, hiermee wordt het uiten en overbrengen van universele emoties verterkt en benadrukt.
Naast de kenmerken van het action en colourfield painting is er, naast het formaat, nog een breder kenmerk. De schilderijen zijn allemaal expressionistisch van aard en staan symbool voor het onderbewuste. De werken zijn in tegenstelling tot het expressionisme volledig abstract vormgegeven. In een mindfulness staat waar het proces het ware kunstwerk is en het schilderij een herinnering daaraan.
Vrijheid na onrust.
Om nog beter te begrijpen vanuit welk gedachtengoed het abstract expressionisme is ontstaan, moet je weten welke plaats ze innemen in de tijd. De oorsprong ligt in New York in de decennia na de tweede Wereldoorlog. De wereld en vooral Europa waren onrustig door de gevolgen van de oorlog. Er kwam in die tijd ook een grote immigrantengolf vanuit Europa naar de Verenigde Staten. Er heerst een grote behoefte aan het gevoel van vrijheid en het breken met de consumptiemaatschappij.
De groei in welvaart en massa zorgde bij een groep gelijkgestemden voor het gevoel de kunst en maatschappij vanuit onderbewust universele betekenis te willen herstellen (S. Little, 2007). Na jaren van oorlog, onrust en onderdrukking was er behoefte aan herstel, contemplatie, en het uiten van universele emoties door het maken van kunst. Niet het product of schilderij is belangrijk, maar het lichamelijke schilderproces waarin je zonder oordelen kan zijn wie je bent.
Pollock en Rothko.
Het abstract expressionisme is, in tegenstelling tot sommige andere stromingen in die tijd, niet opgericht door een select groepje kunstenaars. Het was een groep mensen met dezelfde visie. Maak kennis met twee van de meest bekende kunstenaars van deze kunststroming.
De eerste vertegenwoordiger van het abstract expressionisme is Jackson Pollock. Hij is een action painter die zijn doeken plat op de grond legde. Op die manier kon hij om zijn werk heen lopen om met onder andere stokjes de industriële verf op het doek te smijten. Deze ‘dripping’ techniek heeft hem de bijnaam; “Jack the Dripper” opgeleverd. Zijn abstracten, op grote doeken, zitten vol actie, beweging en harmonie.
De tweede vertegenwoordiger is Mark Rothko, een Russische kunstenaar die zich heeft gevestigd in de Verenigde Staten. Rothko is een colourfield painter die werkte met grote doeken waar hij grote monochrome vlakken laag op laag opbouwde met behulp van sponsjes. Zijn gebruik van kleur is representatief voor zijn geestelijke gezondheid. In tijden van depressie waren zijn werken donkerder van kleur, hij gebruikte veel donker bruin en blauwe vlakken.
Ga in musea op zoek naar abstract expressionistische schilderijen en kijk nog eens een keer goed. Denk dan terug aan de kern van deze stroming waar zoveel nadruk lag op het proces. Hoe je een werk aan het formaat al kan herkennen en vanuit welk gevoel deze stroming ontstond. Kijk zonder te oordelen en bewonder hoe elk kunstwerk ontstaan is vanuit het onderbewuste. Het abstract expressionisme en datgene wat je ervan moest weten.
Little, S. (2007). Kunst begrijpen, inzicht krijgen in de belangrijkste kunststromingen. Kerkdriel, Nederland: Librero b.v..
