Artikel.nl




Editorial Approved Badge

Het Godsoordeel - God als rechter in de vroege middeleeuwen

Duels op leven en dood, het vasthouden van brandend ijzer, lopen op hete kolen en vastgebonden en al koud water in gegooid worden: je onschuld was niet zomaar bewezen in de middeleeuwen.

Geschreven door Lysanne Kloosterman
Gepubliceerd op: 17 juli 2021
5
120
4
Afbeelding door Gabriella Clare Marino via Unsplash

Wat is het godsoordeel?

Het 'godsoordeel', ook wel Iudicium Dei genoemd, is een vroegmiddeleeuwse manier van conflictoplossing. Wanneer er een conflict was tussen twee of meerdere partijen en er was onvoldoende bewijs, moest de zwakkere partij of de beschuldigde het godsoordeel aangaan. Dit hield in dat de beschuldigde een onmogelijk lijkende proef moest doorlopen, die hij of zij alleen zou kunnen overleven als er een wonder zou plaats vinden. Dit wonder vormt de kern van het concept: dat God als rechter op moet treden, omdat alleen God de schuld of onschuld van de gedaagde kan bepalen. Dus in een situatie waarin een man bijvoorbeeld beschuldigd werd van moord, en er waren geen (betrouwbare) getuigen of andere soorten bewijs, moest hij een gevaarlijke opdracht uitvoeren. Als hij stierf, werd dit gezien als een bevestiging en werd hij schuldig verklaard, als hij het op miraculeuze wijze overleefde werd hij vrijgesproken.
Het godsoordeel is een gebruik dat in conceptuele vorm over de hele wereld in verschillende tijdperken werd gebruikt en toegepast. In de vroege middeleeuwen, specifiek de periode 500 tot 1215, werd het godsoordeel op christelijke wijze toegepast in Noordwest-Europa. Het christendom was zichtbaar in haast ieder aspect van het dagelijks leven, maar ook in bijvoorbeeld de politiek. Dit maakt het godsoordeel een zeer krachtig systeem om in te zetten op de bevolking. Je kunt je wellicht voorstellen dat het godsoordeel zowel gerespecteerd als gevreesd werd door de gelovige bevolking. Vanuit hedendaagse standaard lijkt het een barbaars en irrationeel systeem, maar er valt toch voor de efficiëntie ervan te pleiten. Om de ratio achter de gruwelijkheden te vinden worden in dit artikel de verschillende variaties van proeven verkend, om in een opvolgend artikel de accuraatheid van de uitkomsten te bespreken.
“O God, the just judge, who are the author of peace and give fair judgement, we humbly pray you to deign to bless and sanctify this fiery iron, which is used in the just examination of doubtful issues. If this man is innocent of the charge from which he seeks to clear himself, he will take this fiery iron in his hand and appear unharmed; if he is guilty, let your most just power declare that truth in him, so that wickedness may not conquer justice but falsehood always be overcome by the truth. Through Christ.”
Bovenstaand citaat geeft inzicht in een 'heetijzerproef'. Er is een priester aan het woord, die het publiek en de gedaagde in gebed toespreekt. De priester trad op als bemiddelaar van een godsoordeel. Dit is in eerste instantie omdat het een religieuze aangelegenheid is, maar het is ook om toe te zien op de correcte voorbereiding en uitvoering van de proef, en om het eindoordeel te geven.

De verschillende soorten proeven

De soorten proeven die bestonden in de vroege middeleeuwen zijn behoorlijk divers. Over de tijd heen kon de populariteit van proeven veranderen, en voor iedere situatie of conflict was een andere soort proef beschikbaar. De proeven zijn onder te verdelen in drie categorieën: unilateraal, bilateraal en eed afleggen. Een unilaterale proef werd door één persoon afgelegd en een bilaterale proef had twee deelnemers, dus voor elke partij een eigen vertegenwoordiger. Het zweren van een eed kon simpelweg zweren zijn, maar het hield vaak ook in dat men een ingewikkelde formule foutloos moest reciteren. Vrouwen en onvrije mensen kwamen niet in aanmerking voor het zweren van een eed, zij werden gezien als onbetrouwbaar.
Herzog August Bibliothek
Herzog August Bibliothek
Een van de meest bekende proeven is de heetijzerproef, ook wel Iudicium ferri genoemd. Bij aanvang van het oordeel legde de priester een stuk ijzer (meestal een mes) in het vuur, zodat het metaal tot hoge temperaturen zou opwarmen. Daarna begon hij te bidden en het godsoordeel in te wijden. Na het bidden werd het intussen gloeiend hete ijzer uit het vuur gehaald en in de handen van de gedaagde gelegd. Hij of zij moest het hete ijzer vasthouden, soms voor een vastgestelde korte tijdsperiode. Vervolgens werden zijn of haar handen verbonden, soms werd het verband verzegeld om corruptie van de wond te voorkomen. Want als de wond schoon was werd de persoon vrijgesproken, als de wond was gaan infecteren of op een andere manier niet in orde was, werd de persoon schuldig bevonden en als gevolg verbannen en geëxecuteerd. Typisch moest de beschuldigde na drie dagen terugkomen bij de priester om zijn wond te laten inspecteren en zijn vonnis af te wachten.
Heetijzerproef. Bron: medievalists.net
Heetijzerproef. Bron: medievalists.net
Een andere bekende proef is de koudwaterproef, ofwel de probatio per aquam frigidam. Bij dit oordeel moest de gedaagde eerst een aantal dagen vasten onder toezicht van de priester. Hier waren bepaalde gebruiken voor qua dieet en kledij, om te voorkomen dat iemand de proef kon beïnvloeden. De persoon werd in een bad met koud water gehesen, soms in een bepaalde houding, vastgeknoopt aan een touw. Als de persoon tot een zekere diepte zou zinken was hij onschuldig, maar als hij zou blijven drijven of niet ver genoeg zonk werd hij schuldig bevonden.
Het oordeel van het kruis is conceptueel een vrij simpele proef, maar in tegenstelling tot de meeste proeven bilateraal. Een vertegenwoordiger van beide partijen gaat op een uiteinde van een christelijk kruis staan, beiden met de armen wijd. Wie als eerste zijn armen liet zakken werd schuldig bevonden. Het zweren van een eed of ‘compurgation’ was nog weer anders. De gedaagde moest een ingewikkelde formule uit zijn hoofd opzeggen om zijn onschuld te bewijzen. Wanneer de partij dit foutloos voor elkaar kreeg werd deze vrijgesproken. In sommige gevallen werd er ter ondersteuning gebruik gemaakt van getuigen die naast de beschuldigde ook een eed zworen. Het zweren van een eed was geen optie voor vrouwen of onvrije mensen; er werd geloofd dat zij niet betrouwbaar genoeg zouden zijn.
Duel. Bron: Herzog August Bibliothek
Duel. Bron: Herzog August Bibliothek
Het duel als godsoordeel verschilt sterk van de twee bovengenoemde proeven. De vuur- en waterproeven zijn unilateraal, maar het duel is bilateraal. Dit oordeel heeft dan ook een andere herkomst dan de andere proeven, namelijk niet uit het Frankische recht maar de Germaanse, en was al wijdverspreid in de periode 500 tot 800. Het duel werd in verscheidene situaties gebruikt, maar had een zeer sterke connectie met verraad. Omdat het duel veel in de context van verraad gebruikt werd, werd er bij deze proef nooit een eed gezworen, omdat de betrouwbaarheid van de partij of getuige dus sterk in twijfel was. Het duel was niet in alle gevallen dat het gebruikt werd een Iudicium Dei. Soms werd er van het religieuze aspect afgezien, maar behield het de rechterlijke functie. Bij duels als deze was de gedachte vaak in de trant van ‘moge de beste man winnen’ of ‘laat ze het maar uitvechten’. Dit gebeurde ook bij de duels in IJsland, de hólmganga, die erg vergelijkbaar waren. Deze vorm van het godsoordeel werd naast verraad vaak toegepast bij botsing van getuigenissen, conflict over landbezit, zware diefstal, vergiftiging en seksuele misdrijven.
In IJsland maakten godsoordelen ook onderdeel uit van het recht. De traditionele proef in deze regio was het oordeel van turf. Men moest onder een blok turf doorlopen; wanneer men eronder door liep en er gebeurde niets was de persoon onschuldig, maar als het blok turf viel en de persoon gewond raakte of verpletterd werd, werd hij schuldig bevonden. Er was vaak veel publiek aanwezig bij deze proeven, die als het ware een vergelijkbare rol als die van de priester aannamen: het publiek diende als getuige en kon daarnaast ook over de uitslag van de proef oordelen. In de saga’s, een betwiste bron die door historici gebruikt wordt voor de IJslandse godsoordelen (skírsla’), wordt namelijk niets genoemd over een priester.

Conclusie

Het godsoordeel heeft dus verschillende gezichten, van waterproeven naar vuurproeven tot duels. Ze zijn allemaal moeilijk te doorstaan en sommige zijn behoorlijk gruwelijk of pijnlijk om te ondergaan. Maar waarom zou je kiezen voor zo'n 'barbaars' systeem? Het antwoord is dat dit ogenschijnlijke barbaarse en irrationele systeem goed functioneerde in de middeleeuwse samenleving. Eeuwenlang werd er door de bevolking vertrouwd in het oordeel van god, of het geloof van de bevolking werd gebruikt en ingezet in de politiek; het was een indrukwekkend gebruik met veel autoriteit. Het godsoordeel in de vroege middeleeuwen is een prachtig voorbeeld van middeleeuwse conflictoplossing. De reden dat dit gebruik zo goed functioneerde heeft te maken met de situaties waarin het werd toegepast en de verrassende nauwkeurigheid die de godsoordelen hebben gehad. Nieuwsgierig geworden naar de reden waarom de proeven vaak toch een accurate uitkomst hadden? Lees dan verder in het volgende artikel.
Bronnen:
  • Bartlett, Robert. Trial by fire and water. Oxford: Clarendon Press, 1986.
  • Brown, Peter. “Society and the supernatural: A medieval change.” Daedalus 104, no. 2 (1975): 133-151.
  • Colman, Rebecca V. “Reason and unreason in early medieval law.” The Journal of Interdisciplinary History 4, no. 4 (1974): 571-591.
  • Hyams, Paul R. “Trial by ordeal: The key to proof in the early common law.” in On the laws and customs of England: Essays in honour of Samual E. Thorne, ed. Morris S. Arnold Chapell Hill: The Universoty of North Carolina Press, 1981.
  • Leeson, Peter T. “Ordeals.” The Journal of Law & Economics 55, no. 3 (augustus 2012): 691-714.
  • Miller, Ian William. “Ordeal in Iceland.” Scandinavian Studies 60, no. 2 (1988): 189-218.

5
Geschreven door Lysanne Kloosterman
Gepubliceerd op: 17 juli 2021
5
120
4

Comments

  • 21 juli
  • 1
Goed geschreven. Moest dit artikel eerst gelezen hebben, zie ik nu. Hou wel van dit soort geschiedenisfeiten.
  • 21 juli
1
  • 20 juli
  • 1
Super interessant artikel! Goed geschreven Lysanne :-)
  • 20 juli
1
  • 18 juli
  • 1
Heel erg goed, interessant en informatief geschreven, Lysanne!
1
  • 19 juli
  • 0
Dankjewel!
  • 19 juli
0

Recente en relevant artikelen