Religie is een term die veel verschillende definities kent. Er is geen universele definitie van religie en er zijn dan ook meerdere manieren om religie te onderzoeken. Religie kan bijvoorbeeld onderzocht worden als een geheel van geloofsovertuigingen en rituelen, maar er zijn ook benaderingen van religie die kijken naar de sociale rol die religie in de samenleving speelt. Een van deze benaderingen van religie is de antropologie. Antropologische benaderingen van religie kijken naar religie als onderdeel van een cultuur. Binnen de antropologische benaderingen zijn er meerdere stromingen te vinden, zoals de evolutionaire modellen, het functionalisme, het structuralisme en de stroming waar dit paper verder op in zal gaan, de interpretatieve antropologie.
Clifford Geertz
Een bekende antropoloog binnen de stroming interpretatieve antropologie is Clifford Geertz. De religieuze benadering van Geertz valt binnen de interpretatieve antropologie omdat hij in zijn onderzoek naar religie culturen probeert te interpreteren in plaats van menselijk gedrag te verklaren. Clifford Geertz was een Amerkiaanse antropoloog. Hij werd geboren in San Francisco in 1926 en stierf 80 jaar later in Philadelphia. Geertz ontwikkelde zijn visie op religie als een kritische tegenbeweging op andere antropologische benaderingen. Hij vond dat het systeem van symbolen waaruit religie bestaat niet goed genoeg geanalyseerd werd:
“The anthropological study of religion is therefore a two-stage operation: first, an analysis of the system of meanings embodied in the symbols which make up the religion proper, and, second, the relating of these systems to social-structural and psychological processes. My dissatisfaction with so much of contemporary social anthropological work in religion is not that it concerns itself with the second stage, but that it neglects the first, and in so doing takes for granted what most needs to be elucidated.”[1]
Geertz zag religie als een basis om culturen beter te kunnen begrijpen, waarbij hij religie omschrijft als een systeem van symbolen. Daarom wordt zijn benadering soms omschreven als symbolische antropologie in plaats van als interpretatieve antropologie. [2] Het systeem van symbolen, dat Geertz ziet als religie, bestaat binnen een samenleving en wordt ook door alle mensen uit die samenleving erkend. Dit zorgt voor een gedeeld wereldbeeld en ethos, het woord dat Geertz gebruikt voor de waarden, stemming en gevoelens van mensen.[3] In dit paper wordt de antropologische benadering op religie van Geertz uitgelegd en bediscussieerd. Eerst wordt de definitie die Geertz van religie geeft beschreven en uitgelegd op basis van een primaire bron van Clifford Geertz. Daarna zal zijn visie op religie bediscussieerd worden in het licht van de huidige manier van leven op basis van secundaire literatuur over Geertz. Uiteindelijk zal er een conclusie getrokken worden over de bruikbaarheid van de definitie die Geertz van religie geeft.
Geertz' definitie van religie
Zoals eerder gezegd kenmerkt de antropologische benadering van Geertz zich door religie te omschrijven als een systeem van symbolen. De definitie die Geertz van religie geeft gaat als volgt:
“A religion is: (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful, pervasive, and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realistic.” [4]
Deze definitie bestaat uit vijf onderdelen. Ten eerste ziet Geertz religie dus als een systeem van symbolen. Binnen het christendom is bijvoorbeeld het kruis, waaraan Jezus stierf een belangrijk symbool. De symbolen van een religie worden gedeeld door alle aanhangers van die religie. De aanhangers van een religie zijn niet alleen degenen die de symbolen gebruiken, maar zij geven ook betekenis aan de symbolen. Een symbool, zoals een kruis, heeft op zichzelf weinig betekenis. Het kruis krijgt echter betekenis doordat aanhangers van het christendom het kruis associëren met de dood van Jezus en de verzoening tussen mens en God. Ten tweede veroorzaakt het systeem van symbolen krachtige gevoelens en motivaties in mensen. Dit omschrijft Geertz met de term ethos. Ten derde creëert het systeem van symbolen een bepaald wereldbeeld voor mensen. Ten vierde wordt dit wereldbeeld ingekaderd door feiten. Hierdoor krijgt de religie een heilige status, die het onderscheidt van ander culturele systemen. Ten vijfde lijkt de ethos die mensen krijgen door de symbolen zeer realistisch, doordat het wereldbeeld een heilige status krijgt. De ethos zorgt ervoor dat aanhangers van een religie in het wereldbeeld blijven geloven dat door de religie geschetst wordt. Het wereldbeeld zorgt ervoor dat mensen ethos ontwikkelen. Hierdoor versterkt een religie als het ware zichzelf, omdat het wereldbeeld de ethos versterkt en de ethos het wereldbeeld.[5] [6]
Religie als onderdeel van cultuur
Clifford Geertz ziet religie dus niet als iets op individueel niveau. Religie is een onderdeel van de cultuur en bestaat uit symbolen die mensen met elkaar delen en waar zij betekenis aan geven. Het bestuderen van religie en cultuur is volgens Geertz dan ook niet hetzelfde als in de experimentele wetenschap. Het onderzoeken van cultuur is in de ogen van Geertz eerder het interpreteren van die cultuur en het zoeken naar betekenis.[7][8] Religie draait om de combinatie van een bepaald wereldbeeld en ethos. Dit lijkt misschien vanzelfsprekend, maar tegenwoordig lijkt de relatie tussen wereldbeeld en ethos minder sterk te zijn. De wetenschap heeft een ander wereldbeeld gecreëerd dan religie en dit andere wereldbeeld is daarnaast ook voor heel veel mensen toegankelijk. Dit brengt onzekerheid met zich mee voor gelovigen over hun eigen wereldbeeld. Ook zijn er daardoor veranderingen in hun ethos.[9] Wat betreft Geertz zijn, in een ideale wereld, wereldbeeld en ethos met elkaar verbonden. Een ideale cultuur zou in dit geval dus een brug vormen tussen wat is en wat zou moeten zijn.
“In harmonizing the world view with the ethos, an ideal culture would accomplish what for Geertz is the ultimate way of coping with senselessness: making whatever is, right. An ideal culture would thereby overcome the logical gap between "is" and "ought," fact and value”.[10]
Een cultuur waar het wereldbeeld en de waarden en gevoelens van mensen niet in harmonie zijn, zou dus geen ideale cultuur zijn. Denk bijvoorbeeld aan een cultuur waarbij mensen harmonie en eensgezindheid zeer belangrijk vinden, en toch denken mensen enkel aan zichzelf. In dat geval is er dus een gat tussen wat zou moeten zijn (harmonie) en wat is (egoïsme). In een ideale cultuur bestaat dat gat niet volgens de theorie van Geertz.
De vraag is echter of we op basis van de theorie van Geertz conclusies kunnen trekken over religie in het algemeen. Hoewel Geertz een algemene definitie van religie geeft, deed hij onderzoek naar specifieke culturen en hun religies. Pals benoemt in zijn artikel over Clifford Geertz dat Geertz zijn theorieën over specifieke culturen niet tot een algemene theorieën maakt. Hij vindt zelfs dat dit niet zou mogen:
“Except in certain very limited ways, he [Geertz] does not, like Durkheim or Freud, move from the specifics of religion in Bali or Morocco to general pronouncements on religion in all or even most other places. On the contrary, he as much as states that his ethnography—and that of others as well— cannot and should not be made into a general theory.”[11]
De vraag die hieruit voortkomt, is of we de definitie die Geertz van religie geeft als algemene definitie kunnen gebruiken. Als het aan Geertz ligt kan dit dus niet.
Bruikbaarheid Geertz' theorie
Toch is de theorie van Geertz nog steeds bruikbaar. Hoewel we voorzichtig moeten zijn met het generaliseren van zijn beeld van religie naar alle religieuze tradities, is de definitie die Geertz van religie geeft nog steeds accuraat. Geertz beschrijft de volgens hem ideale cultuur en geeft een definitie van religie die hierbij aansluit. Vanuit dit oogpunt kan zijn definitie gebruikt worden als een ideaalbeeld over hoe religie zou moeten zijn in plaats van hoe religie op dit moment is. Natuurlijk zou Geertz het liefste zien dat in elke religie en elke cultuur wereldbeeld en ethos met elkaar in harmonie zijn, maar we kunnen vanuit zijn theorie niet concluderen dat dit in werkelijkheid zo is. Zeker met het oog op de technologische veranderingen van de laatste eeuw en de snelle verspreiding van informatie vanuit de wetenschap kan met elkaar conflicterende wereldbeelden van mensen voor onzekerheid zorgen.
Religie, wetenschap en andere kampen botsen nu eenmaal vaak met elkaar en het is aan de mensen om zichzelf wegwijs te maken in het veranderende wereldbeeld. Hoewel ethos en wereldbeeld daardoor niet altijd meer met elkaar in harmonie zijn, zijn er nog steeds religies en mensen die deze religies aanhangen. Het wereldbeeld dat een religie creëert lijkt tegenwoordig niet altijd meer even realistisch en is dan ook niet altijd een samenhangend geheel met ethos. Dat neemt niet weg dat religie nog steeds gebruik maakt van symbolen die betekenis krijgen doordat aanhangers van een religie die betekenis eraan geven. Geertz ziet religie als een systeem van symbolen en een onderdeel van cultuur. Hoewel de ethos en het wereldbeeld in culturen niet overal ter wereld in harmonie zijn, blijven de symbolen in religie bestaan zolang er mensen zijn die er betekenis aan geven.
Literatuur
- Geertz, Clifford. “Religion as a cultural system.” In The interpretation of cultures: Selected essays, 87-125. New York: Basic Books, Inc, 1973
- Pals, Daniel L. “Clifford Geertz.” In Eight Theories of Religion, 260-291. New York: Oxford University Press, 2006.
- Segal, Robert A. 1988. “Interpreting and explaining religion: Geertz and Durkheim.” Soundings: An Interdisciplinary Journal 71, no. 1: 29-52. https://www.jstor.org/stable/41178436.
[1] Clifford Geertz, “Religion as a cultural system.” In The interpretation of cultures: Selected essays, (New York: Basic Books, Inc, 1973), 125.
[2] Daniel L Pals, “Clifford Geertz.” In Eight Theories of Religion, (New York: Oxford University Press, 2006), 260-291.
[3] Geertz, “Religion as a cultural system.” 87-125.
[4] Geertz, “Religion as a cultural system.” 90
[5] Geertz, “Religion as a cultural system.” 87-125
[6] Pals, “Clifford Geertz.” 260-291.
[7] Pals, “Clifford Geertz.” 260-291.
[8] Robert A. Segal, “Interpreting and Explaining Religion: Geertz and Durkheim.” An interdisciplinary Journal 71, no. 1: 29-52.
[9] Pals, “Clifford Geertz.” 260-291.
[10] Segal, “Interpreting and Explaining Religion: Geertz and Durkheim.” 32.
[11] Pals, “Clifford Geertz.” 260-291.
