Zoektocht naar ware kennis
Socrates, die ooit heeft opgemerkt dat "het niet onderzochte leven niet de moeite waard is om te leven", moet worden beschouwd als een van de grootste leraren in de ethiek. Toch heeft hij, in tegenstelling tot andere figuren van vergelijkbaar belang, zoals de Boeddha of Confucius, zijn publiek niet verteld hoe ze moeten leven. Wat Socrates leerde was een onderzoeksmethode. Als de sofisten of hun leerlingen opschepten dat ze wisten wat rechtvaardigheid, vroomheid, matiging of recht was, vroeg Socrates hen om een verklaring, die hij dan volstrekt ontoereikend zou laten zien. Omdat zijn onderzoeksmethode de conventionele geloofsovertuigingen bedreigde, hebben de vijanden van Socrates hem de dood in gejaagd op beschuldiging van het corrumperen van de jeugd van Athene. Voor degenen die dachten dat het naleven van de conventionele morele code belangrijker was dan het cultiveren van een onderzoekende geest, was de aanklacht gepast. Naar conventionele maatstaven was Socrates inderdaad bezig de jeugd van Athene te corrumperen, hoewel hij zelf de vernietiging van geloofsovertuigingen die niet tegen kritiek konden, beschouwde als een noodzakelijke voorbode van het zoeken naar ware kennis. In dit opzicht verschilde hij van de sofisten, met hun ethisch relativisme, want hij dacht dat deugd iets is dat men kan kennen en dat de deugdzame persoon degene is die weet wat deugd is.
Het is dan ook niet helemaal juist om Socrates te beschouwen als een methode van onderzoek, maar als een methode zonder eigen positieve visie. Hij geloofde dat de deugd gekend kon worden, hoewel hij zelf niet beweerde dat hij die kende. Hij dacht ook dat iedereen die weet wat deugd is, noodzakelijkerwijs deugdzaam zal handelen. Wie zich slecht gedraagt, doet dat dus alleen maar omdat hij de werkelijke aard van de deugd niet kent of zich vergist. Dit geloof kan vandaag de dag vreemd lijken, voor een groot deel omdat het nu gebruikelijk is om onderscheid te maken tussen wat een persoon zou moeten doen en wat in zijn eigen belang is. Als deze veronderstelling eenmaal is gemaakt, is het gemakkelijk om zich omstandigheden voor te stellen waarin een persoon weet wat hij zou moeten doen, maar iets anders gaat doen - wat in zijn eigen belang is - in plaats daarvan. Inderdaad, hoe je mensen met eigenbelang (of slechts rationeel) kunt voorzien van motiverende redenen om te doen wat juist is, is een groot probleem geweest voor de westerse ethiek. In het oude Griekenland werd het onderscheid tussen deugdzaamheid en eigenbelang echter niet gemaakt - althans niet op de duidelijke manier waarop dat vandaag de dag het geval is. De Grieken geloofden dat deugd goed is voor zowel het individu als de gemeenschap. Om zeker te zijn erkenden ze dat deugdzaam leven misschien niet de beste manier is om financieel te bloeien; maar ze gingen er niet van uit, zoals de mensen vandaag de dag doen, dat materiële rijkdom een belangrijke factor is in de vraag of het leven van een persoon goed of slecht gaat.
Weten wat goed is en het doen
Socrates' grootste discipel, Plato, accepteerde de belangrijkste Socratische overtuigingen in de objectiviteit van goedheid en in het verband tussen weten wat goed is en het doen. Hij nam ook de Socratische methode van het voeren van de filosofie over, waarbij hij de zaak voor zijn eigen standpunten ontwikkelde door fouten en verwarring in de argumenten van zijn tegenstanders aan het licht te brengen. Hij deed dit door zijn werken te schrijven als dialogen waarin Socrates wordt geportretteerd als het aangaan van ruzie met anderen, meestal sofisten. De vroege dialogen worden algemeen geaccepteerd als redelijk nauwkeurige verslagen van de standpunten van het historische Socrates, maar de latere, die vele jaren na Socrates' dood zijn geschreven, gebruiken het laatste als spreekbuis voor ideeën en argumenten die in feite origineel waren voor Plato.
In de beroemdste dialogen van Plato, Politeia (De Republiek), wordt het personage Socrates uitgedaagd door het volgende voorbeeld: Stel dat iemand de legendarische ring van Gyges heeft gekregen, die de magische eigenschap heeft de drager onzichtbaar te maken. Zou die persoon nog reden hebben om zich rechtvaardig te gedragen? Achter deze uitdaging gaat de suggestie schuil, die door de sofisten is gedaan en die vandaag de dag nog steeds wordt gehoord, dat de enige reden om rechtvaardig te handelen is dat men niet weg kan komen met onrechtvaardig handelen. Het antwoord van Plato op deze uitdaging is een lang argument dat een standpunt lijkt te ontwikkelen dat verder gaat dan wat de historische Socrates beweerde. Plato beweerde dat ware kennis niet bestaat uit het kennen van bepaalde dingen, maar uit het kennen van iets algemeens dat gemeenschappelijk is voor alle specifieke gevallen. Dit standpunt is duidelijk afgeleid van de manier waarop Socrates zijn tegenstanders onder druk zette om verder te gaan dan alleen het beschrijven van bepaalde handelingen die (bijvoorbeeld) goed, gematigd of rechtvaardig zijn en om in plaats daarvan een algemeen verslag te geven van goedheid, gematigdheid of gerechtigheid. De implicatie is dat men niet weet wat goedheid is, tenzij men zo'n algemeen verslag kan geven. Maar de vraag rijst dan, wat is het dat men weet als men dit algemene idee van goedheid kent? Plato's antwoord is dat men de Vorm van het Goede kent, een perfecte, eeuwige en onveranderlijke entiteit die buiten de ruimte en de tijd bestaat, waarin bepaalde goede dingen delen, of "deelnemen," voor zover ze goed zijn.
Maar zelfs als men zou kunnen weten wat goedheid of rechtvaardigheid is, waarom zou men dan rechtvaardig handelen als men het tegenovergestelde zou kunnen doen? Dit is het resterende deel van de uitdaging van het verhaal van de ring van Gyges, en het moet nog steeds worden beantwoord. Want zelfs als men accepteert dat goedheid iets objectiefs is, volgt daaruit niet dat men voldoende reden heeft om te doen wat goed is. Men zou zo'n reden hebben als men zou kunnen aantonen dat goedheid of rechtvaardigheid, althans op de lange termijn, tot geluk leidt; zoals uit de voorgaande discussie over de vroege ethiek in andere culturen is gebleken, is deze kwestie een eeuwigdurend onderwerp voor iedereen die over ethiek nadenkt.
