Rhythm 10, aan een tafel zit een vrouw met voor haar meerdere messen op een rij. Een voor een pakt zij de messen en steekt, in een herhalend ritme, tussen haar vingers. Wanneer ze haar vingers raakt pakt ze de volgende. “De pijn is maar een lichamelijke reactie, die is niet belangrijk. De geestelijke reactie is belangrijk” (Brainy Quote, z.d.).
Het choqueert en de vraag of dit kunst is wordt door velen in twijfel getrokken. Het is een kenmerkend voorbeeld van performance art waar het lichaam het medium is. Voor wie nog niet bekend is met deze stroming of zich afvraagt; waarom? Dit is wat je moet weten over de kern en kenmerken van performance art, in welke tijdsgeest het ontstond en wie Rhythm 10 opvoerde.
Kunst is een concept
Performance art is een stroming die valt onder de conceptuele kunst wat in de jaren ‘60 van de vorige eeuw in Europa is ontstaan. Bij conceptuele kunst draait het allemaal om het concept in plaats van een materieel kunstwerk. Daarbij is het ontlokken van een reactie bij de toeschouwer het middel om kunst en het leven te laten samenkomen (Little, (2007).
In de jaren ‘70 van de vorige eeuw ontstond vanuit die conceptuele kunst performance art. Hierbij is het lichaam van de kunstenaar het medium die in een live presentatie onderworpen wordt aan zowel lichamelijke als geestelijke uitdagingen en zoeken daar de grenzen van op. Volgens De Visser (1998) zijn ze vaak narcistisch, exhibitionistisch en masochistisch van aard. “Het theater van de wreedheid”, noemt hij het (De Visser, 1998).
Performance art kunstenaars willen vooral kritiek leveren op de traditionele kunst en de handel daarin. Door immateriële kunst te maken waarbij hun lichamelijke zelf het medium is proberen ze te breken met tradities. Performance art is niet te koop. Door de grenzen op te zoeken en de toeschouwers hier in te betrekken probeert de kunstenaar aan te zetten tot denken.
De toeschouwer choqueren
Performance art is een stroming die geen regels of richtlijnen kent, wat het lastig kan maken als je op zoek bent naar kenmerken van deze stroming. Wat wel een duidelijk kenmerk is, is dat het gaat over een optreden of vertolking wat op een bepaald moment opgevoerd wordt. Daarbij speelt de toeschouwer een onmisbare rol, vaak is de toeschouwer onderdeel van de performance en dus onderdeel van het kunstwerk.
Een tweede kenmerk van performance art is dat er geen materieel eindproduct of kunstwerk overblijft. Het ware kunstwerk is alleen te zien als je er zelf bij bent geweest en het ervaren hebt. Het enige wat overblijft zijn bijvoorbeeld foto’s, filmmateriaal of gebruikte rekwisieten. Hierin kun je volgens De Visser (1998) elementen van theater, muziek en beeldende kunst in herkennen, maar hebben niets meer te maken met het ware kunstwerk.
Hoewel voor velen vooral het choquerende aspect van performance art bijblijft, kenmerkt deze stroming zich vooral door een ongewone, opvallende en ongekende ervaring te geven. Je wordt als toeschouwer gedwongen mee te gaan met de kunstenaar en al het andere even te vergeten.
Emancipatie en pacifisme
Om in het hoofd te kunnen kruipen van de performance art kunstenaars moet je weten in welke tijd zij leefden en hoe Europa er destijds uit zag. Wat dan opvalt is dat er op sociaal als politiek gebied enorme veranderingen waren. De jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw waren een tijd waar geprotesteerd werd voor vrouwenemancipatie en burgerrechten.
De tweede Wereldoorlog en de gevolgen daarvan lagen voor velen nog vers in het geheugen en dat zorgde voor een groot gevoel van pacifisme. Door het imperialistische Amerika, de Vietnam- en Koude oorlog werd dat gevoel alleen maar sterker.
Door de sociale en politieke onrust en het al machtiger worden van Amerika ontstond er een gemeenschappelijk gevoel te willen protesteren tegen de gevestigde orde. Ook de kunstwereld was volgens de performance art kunstenaars onderdeel van die kapitalistisch lijkend gevestigde orde.
De grande dame Abramovic
De Joegoslavische kunstenares Marina Abramovic is misschien wel een van de bekendste vertegenwoordigers van de performance art. In de jaren ‘70 kwam zij al met Rhythm 0. Zes uur lang stond ze bewegingsloos en mochten toeschouwers doen wat zij wilden met haar. Ze is daar niet ongeschonden uitgekomen en kreeg zelfs een pistool op haar gericht. Vooral haar vroegere werken kenmerkten zich door zelfbeschadiging en uitputting (Marina Abramovic Institute, 2020).
In de jaren ‘70 en ‘80 werkte ze ook veel samen met haar toenmalige partner Ulay. Als duo hebben ze verschillende performances uitgevoerd waarbij ze de grenzen van lichamelijke en geestelijke pijn en uitputting op zochten. Ook de performance op de Chinese muur, die het einde betekende van hun relatie, was ongekend.
In 2010 was er in het MoMa het retrospectief; The artist is present van haar te zien. Drie maanden lang zat zij tijdens openingstijden aan een tafel waar toeschouwers tegenover haar plaats mochten nemen en haar in volledige stilte in de ogen konden kijken (MAI, 2020).
Je weet nu dat performance art valt onder conceptuele kunst waarbij het gaat om het idee of concept van de kunstenaar waarbij het publiek vaak een onmisbare rol speelt. In tegenstelling tot veel andere kunststromingen is er geen materieel eindproduct, het ware kunstwerk is een live gebeurtenis, optreden of vertoning. De onrustige jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw waar mensen hun stem wilden laten horen in protesten zijn aanleiding geweest voor deze stroming waar Marina Abramovic groot in is geworden. Dit is wat je moet weten om verder te kunnen kijken dan alleen het choquerende karakter van performance art.
Little, S. (2007). Kunst begrijpen, inzicht krijgen in de belangrijkste kunststromingen. Kerkdriel, Nederland: Librero b.v..
Marina Abramovic Institute (2020). Geraadpleegd van: https://www.mai.com.
Visser, de, A. (1998). De tweede helft, beeldende kunst na 1945. Nijmegen, Nederland: Uitgeverij Sun.
